طوفان فکری چیست؟

طوفان فکری (Brainstorming) یک روش برای حل مسئله است که در آن یک شخص یا اعضای یک گروه بدون نگرانی از قضاوت یا انتقاد دیگران و با ذهن خلاق نه ذهن انتقادگر خود ایده‌های مختلفی را بیان می‌کنند. بهتر است که ابتدا یک تعریف کلی برای طوفان فکری به دست بیاید.

به عبارت ساده، طوفان فکری روشی است برای حل مسئله به شکل خلاقانه و با تشویق اعضای گروه به بیان ایده‌های خود، بدون اینکه نگران باشند که ایده آن‌ها مورد قضاوت یا انتقاد قرار خواهد گرفت. طوفان فکری، در اشکال مختلف، به ابزاری استاندارد برای ایده پردازی (توسعه ایده‌های جدید) تبدیل شده است. شاید چون ابزاری تطبیق پذیر است.

• استفاده ی بسیار شایع این روش، در شرکت های و موسسات و ادارات است که در آن افراد ایده های خود را بیان می کنند، اما می توان در نگارش مقالات و هنگام مطالعه نیز از این تکنیک بهره جست و استفاده کرد.

• طوفان فکری به راحتی توسط همه ی افراد در جامعه قابل انجام شدن است و همه می توانند این کار را انجام دهند.

• تقریبا بسیاری از سوالاتی که از طریق طوفان فکری به پاسخ میرسند، قابل استناد هستند.

• طوفان فکری در منظم کردن نقشه ی ذهنی رسم شده در هنگام مطالعه بسیار مفید و کارساز است.

اصطلاح اصلی طوفان فکری در سال 1941 توسط آلکس آزبورن به وجود آمد و وارد حوزه ی روان شناسی شد. آزبورن که یک مدیر اجرایی تبلیغات بود، به خوبی از اهمیت خلاقیت برای موفقیت مطلع بود. او در کتاب "قدرت خلاقیت: چگونه می‌توان از تخیل استفاده کرد؟" نوشته است که طوفان فکری نه تنها می تواند در فرد برای حل مسائلش کمک کند، بلکه می تواند در منظم کردن نقشه ی ذهنی فرد به او کمک بسیار خوبی بکند.
 

قوانین بسیار جالب و حکم فرما بر طوفان فکری:

• هیچ ایده‌ای مورد انتقاد قرار نمی‌گیرد.
• به دنبال مقادیر زیادی ایده باشید.
• ایده‌های یکدیگر را سازمان دهید.  
• ایده‌های اغراق آمیز و عجیب و غریب را تشویق کنید.

چگونه طوفان فکری جزئی از یک کل می‌شود؟ 

اگرچه صحبت کردن یا حتی استفاده از طوفان فکری یک روش معمول به حساب می‌آید، اما روش طوفان فکری به مراحلی تقسیم بندی می شود که بتوان با استفاده از آن مشکلات را حل کرد و به راه حلی بسیار درست دست یافت. در طوفان فکری با حل مشکلات به صورت خلاقانه رو به رو هستیم که Creative Problem Solving نام دارد. 

1. شفاف سازی هدف: رسیدن به اهداف در طوفان های فکری باید شفاف باشد و برای به دست آورنده ی هدف بسیار روشن و واضح باشد. تا جایی که امکان پذیر است برای رسیدن به هدف اطلاعات جمع آوری کنید تا هدفتان روشن تر و واضح تر شود. 

2. ایده پردازی در مورد هدف: ایده پردازی در مورد هدف می تواند ذهن را برای رسیدن به هدف اصلی آماده کند. برای به دست آوردن هدف خود، می توانید ایده پردازی و خیال پردازی کنید. خیال پردازی در مورد هدف اصلی و تلاش برای به دست آوردن آن می تواند ذهن شما را برای رسیدن به هدفت آماده کند.

3. توسعه ی ایده ها: بعد از خیال پردازی و ریختن هدف روی کاغذ بهتر است که اهدافتان را توسعه بدهید. بهتر است که برای رسیدن به هدفتان بهترین و نزدیک ترین راه حل را انتخاب کنید. 

4. اجرا: برای رسیدن به هدف تان بهترین ها را تدوین و اجرایی کنید تا هدفتان بهتر قابل دسترسی باشد.

فرآیند های فرعی طوفان فکری عبارتند از: 

• ایجاد تعادل بین تفکر واگرا و همگرا: کلید خلاقیت و پیروزی در طوفان فکری، تعادل در میان افکار انسان است. اگر دوست دارید که سریع تر به اهدافتان برسید، لطفا بین افکار خود تعادل ایجاد کنید.

• مشکلات را به شکل سؤال درآوردن: در این جهان ، هیچ سوالی بدون پاسخ نخواهد ماند، مشکلاتی که به صورت سوال در می آیند، حتما به پاسخ خواهند رسید.

• تاخیر و یا تعلیق داوری و قضاوت: تا زمانی که ایده های خود را تدوین نکرده اید و به مرحله ی اجرای نرسیده اند، لطفا از تاخیر انداختن و یا تعلیق داوری و قضاوت در مورد اهدافتان جلوگیری کنید و پیشگیری کنید.

• به جای "نه یا اما" بر "بله" تمرکز کردن: کلام بر تولید اطلاعات و ایده اثر می‌گذارد. بر خلاف "نه"، "بله" ایده پردازی را گسترش می‌دهد که در مراحل خاصی از حل مسائله ضروری است. مراقب باشید استفاده از کلمه "اما" نیز راه گفتگو را می‌بندد و هر آنچه پیش از آن آمده است را نفی می‌کند.

روش انجام طوفان فکری و تکنیک‌های آن

برنامه ریزی و اجرای روش طوفان فکری بسیار ساده است، اما تدوین این برنامه نیاز به مراحل بسیار دقیق تری دارد. مراحل بسیار ساده ایی است که باید در مورد طوفان فکری رعایت شود تا طوفان فکری به درستی اجرا شود.

مرحله ۱. برنامه ریزی کردن برای زمان طوفان فکری

• با مطرح کردن سوالات باز که با پاسخ به آنها می‌توان راه حل مسئله را یافت، جلسه را با هدف شفاف سازی هدایت کنید. به عنوان مثال سوال «چگونه می‌توانیم خدمات به مشتری را ارتقا دهیم؟» بهتر از «چه مشکلی در سرویس دهی به مشتری‌های ما وجود دارد؟» است.
• گروه مناسبی را انتخاب کنید. این گروه ممکن است بزرگ یا کوچک باشد، اما باید افرادی را شامل شود که در دراز مدت درگیر تغییر یا اجرای آن پروژه هستند.
• زمان و مکان مناسبی را انتخاب کنید. در برخی موارد جلسات طوفان فکری در خارج از محیط کار برگزار می‌شود تا از تعارضات مرتبط با کار جلوگیری شود. این جلسه ممکن است در یک روز کاری یا در آخر هفته یا عصر انجام شود.
• یک تسهیلگر یا مجری ماهر را انتخاب کنید که قادر به مطرح کردن پرسش، مدیریت شخصیت‌ها، ثبت ایده‌ها، پشتیبانی از روند ارزیابی و ایجاد برنامه عملی و متناسب با عملکرد گروه باشد.
• فرایند طوفان فکری را طوری برنامه ریزی کنید که با برنامه‌های دیگر گروه مانند وعده غذایی، زمان رفت و آمد و سایر موارد مهم هماهنگ باشد.

مرحله ۲. اجرای تکنیک برای طوفان فکری

به طور کلی طوفان فکری فرایند مطرح کردن یک سوال، جمع آوری پاسخ‌ها و ایده‌ها و سپس ارزیابی آن‌هاست که در خیلی از مواقع همین فرایند ساده منجر به پیدا کردن راه حل مناسب خواهد شد. با این حال اغلب اوقات لازم است افراد برای خلاقیت بیشتر تشویق شوند؛ بنابراین، براساس دانش و پویایی اعضای گروه، تسهیلگر و برنامه‌ریزِ جلسه، می‌تواند از یکی از تکنیک‌های طوفان فکری استفاده کند. برخی از تکنیک‌ها عبارتند از:

• طوفان نوشتاری (Brainwriting): در این تکنیک لازم نیست افراد ایستاده و حرف بزنند، بلکه به اعضای گروه اجازه داده می‌شود ایده‌های خود را بنویسند. سپس کاغذ دست به دست شده تا ایده‌ها با دیگران به اشتراک گذاشته شود و بتوانند در مورد ایده‌های یکدیگر نظر بدهند. این رویکرد مخصوصا زمانی که احتمال دارد افراد خاصی بر گروه مسلط شوند یا برعکس یک عده خود را کاملا کنار بکشند، می‌تواند مفید باشد.
• طوفان نقش (Role Storming): طوفان نقش، تکنیکی بسیار خلاقانه است که اعضای گروه مانند یک بازیگر، نقشی را به عهده می‌گیرند و بر اساس نقش خود به طور بداهه ایده پردازی می‌کنند. این نقش‌ها می‌تواند از نقش‌های واقع بینانه (مثلاً یک مشتری غیرقابل تحمل) تا اغراق آمیز و تخیلی (سوپرمن یا علاءالدین) متغیر باشد.
• طوفان فکری معکوس (Reverse Brightstorming): در این تکنیک از اعضای گروه خواسته می‌شود تا ایده‌هایی ارائه دهند که دقیقاً خلاف هدف مورد نظر است. به عنوان مثال، راهنما به جای اینکه بپرسد «چگونه می‌توانیم کاربران بیشتری را برای استفاده از برنامه خود جذب کنیم؟»، می‌پرسد «چگونه می‌توانیم مطمئن شویم که افراد کمتری از نرم افزار ما استفاده خواهند کرد؟» شوکه شدن در نتیجه مواجهه با این پرسش اغلب می‌تواند منجر به پاسخ‌های خنده دار، اما معنی‌داری شود که راه حل‌های مثبت و مفیدی در آن‌ها نهفته است.
• طوفان فکری گردشی (Round Robin Brainstorming): در این تکنیک تسهیلگر به ترتیب و به شکل گردشی از همه می‌خواهد که ایده خود را بیان کنند. یا اینکه هر کس روی کاغذ ایده خود را نوشته و کاغذ را به نفر بعدی می‌دهد. این مسئله باعث می‌شود که هیچ یک از اعضای گروه مسلط بر بحث نشده و یا هیچ یک نادیده گرفته نشوند.

قدم ۳.تدوین قوانین برای طوفان فکری

فرایند طوفان فکری معمولاً با معرفی کلی روش، قوانین، برنامه و هرگونه جزئیات مهم (مانند محل قرارگیری دستشویی!) آغاز می‌شود. بسیاری از تسهیل کنندگان در مورد استفاده از تلفن‌ همراه و یا لپ‌تاپ‌ در طی جلسه قوانینی را تعیین می‌کنند.
بیشتر تسهیل کنندگان سعی می‌کنند در ابتدای جلسه، یخ گروه را شکسته و با لحن مناسب رابطه میان اعضا را روشن کنند. این مهم است که همه اعضای گروه بدانند در جلسه طوفان فکری، همه یکسان و هم سطح هستند؛ حتی مدیر شرکت نیز در این جلسه فقط یک عضو از گروه است.
 

مرحله ۴. فرآیند پیاده سازی طوفان فکری

طوفان فکری یک فرایند با هدایت تسهیلگر است. او سؤالی را مطرح کرده و از دیگران پاسخ می‌خواهد. اگر تسهیل کننده هستید، پس شما باید گروه را هدایت کنید.
قوانین طوفان فکری (بدون انتقاد، بدون قضاوت) خیلی مهم است و باعث می‌شود همه احساس راحتی کنند. همچنین اطمینان حاصل کنید که شما یا دستیارتان همه ایده‌ها را بر روی تابلو نوشته‌اند. 
در صورت لزوم، شما می‌توانید از تکنیک‌های مختلف برای محدود کردن یا تشویق مشارکت اعضای گروه، ایجاد جرقه خلاقیت یا مدیریت سایر موارد استفاده کنید.  

مرحله ۵. نتیجه گیری از فرایند طوفان فکری

هنگامی که احساس کردید به اندازه کافی ایده ایجاد شده است، وقت آن است که ایده‌ها را ارزیابی کنید تا مشخص شود کدام ایده‌ها مفیدتر است. به عنوان تسهیل کننده، می‌توانید از اعضای گروه بخواهید برای نوشتن یادداشت بر روی تخته یا اظهار نظر در مورد ایده‌ها پای تابلو بیایند.  
بعد از اینکه گروه چند ایده را برای بررسی انتخاب کرد، با همکاری تیم یک گروه را موظف کنید تا در یک دوره زمانی این ایده‌ها را بیشتر بررسی کنند. به عنوان مثال، بررسی ایده مربوط به بهبود فناوری بهتر است بر عهده گروهی گذاشته شود که شامل یک کارشناس فناوری اطلاعات و کسی باشد که به طور روزانه از این نرم افزار استفاده می‌کند.

در نهایت، یک جدول زمانی دقیق و عملی برای پیاده سازی ایده‌های جدید مشخص کرده و تاریخ جلسه بعدی را تعیین کنید.  

چرا طوفان فکری جواب می‌دهد؟

راز موفقیت این روش جدا کردن تفکر انتقادی از تفکر خلاق است؛ یعنی تولید مقدار زیادی ایده قبل از ارزیابی آنها. نتیجه طوفان فکری ایده‌هایی است که نه فقط عملی بلکه واقعا نوآورانه هستند. ایده‌هایی که احتمالا به یک سازمان کمک می‌کنند تا از یک تجارت معمولی به فعالیتی ناب و خارج از چارچوب تغییر کند.

طبق تئوری طوفان فکری، همه افراد خلاق هستند (خلاقیت را می‌توان افزایش داد یا مهار کرد). این بدان معناست که این روش می‌تواند باعث شود افراد غیر‌خلاق (افرادی که مشاغلی مانند امور مالی، امور اداری و... دارند و هرگز از آن‌ها خواسته نشده است که در روند ایده پردازی مشارکت کنند) نیز ایده‌های خلاقانه‌ای ارائه دهند.

چرا طوفان فکری صرفا بخشی از یک فرآیند بزرگتر است؟

طوفان فکری راهی عالی برای تولید ایده‌های منحصر به فرد و خلاقانه است، اما مطمئنا ایده پردازی به خودی خود نتیجه نخواهد داد؛ بنابراین، دقت داشته باشید که طوفان فکری از ارزیابی جداست، ارزیابی از اجرا جداست و اجرا فقط پس از پذیرش و تأمین بودجه عملی خواهد شد.
از دیدگاه آزبورن، هدف از این روش صرفا تولید ایده نیست. این روش کمک می‌کند که ذهن انتقادگر از تخیل جدا شود و به تخیل اجازه داده می‌شود که تا هر کجا می‌خواهد سرکشی کند. از طریق این فرآیند، ممکن است طیف وسیعی از ایده‌ها در همه زمینه‌ها مانند مدیریت، فروش و... ایجاد شود. پس از اتمام کار، کلید موفقیت ارزیابی و اجرای درست است.

طوفان فکری به تولید ایده‌های خلاقانه و عملی کمک می‌کند. با این حال تنها بخشی از یک فرآیند بزرگتر برای گسترش و ایجاد تجارت خلاقانه است. ابزاری فوق العاده که موجب مشارکت طیف گسترده‌ای از کارمندان در فرایند حل مسئله خواهد شد. 
طوفان فکری به خودی خود یک هدف نیست و تنها باعث می‌شود مسئله یا چالش مورد نظر روشن شود و با ارزیابی و توسعه ایده‌ها در نهایت، می‌توان ایده‌های خلاقانه و کاربردی را اجرا کرد.